مقاله ای در مورد تکرار های قرآن

تکرار در قرآن

مقایسه کلمۀ تکرار با کلمات همسان در قرآن

مهدی شاه یاری حیدرلو[1]

 

چکیده

اگر به معانی  و فرق های میان تکرار تصریف اعاده توجه شود نیازی نیست تا برای توجیه بلاغت و فصاحت قرآن کریم به دنبال جواب در میان کتب بلاغی و ادبی باشیم زیرا تکرار به بلاغت و فصاحت قرآن کریم خدشه ای وارد نمیکند و بلکه به فصاحت و بلاغت آن می افزاید. این مقاله در صدد بیان فرق های میان تکرار تصریف اعاده میباشد و در این مقاله برای تعبیر معانی تکرار تصریف اعاده  از تفسیر المیزان علامه طباطبایی (ره) استفاده شده است.

اعاده به معنای تکرار فقط برای یکبار است ودر اعاده فعل یا سخن نیت همان نیت قبلی است پس سخن  ویا فعل جدیدی اتفاق نمی افتد. در تکرار سخن و یا فعل چند بار میتواند تکرار شودو در هر بار تکرار نیت جدیدی وجود دارد پس فعل و سخن جدیدی رخ میدهد. در تصریف سخن یا عمل میتواند چند بار تکرار شود ولی نیت  آن با با فعل و یا سخن قبلی یکی است و فقط انگیزه آن فرق دارد.این نوشتار معانی و فرق های  میان کلمات تکرار تصریف اعاده را بررسی کرده و در استدلال به معنیه آیات و کلمات به تفسیر المیزان علامه طبابایی(ره) رجوع شده است.

 

کلمات کلیدی:

          قرآن – اعجاز لفظی – تکرار – اعاده – تصریف – تفسیر – علامه طباطبایی – تفسیر المیزان

مقدمه

قرآن کتاب وحی الهی  و بزرگ ترین معجزه پیغمبر اسلام(ص) تنها کتاب آسمانی است که رنگ و بوی تحریف به خود نگرفته و به خاطر ساختار بیانی و الفاظ خود معجزه ای علمی به شمار می رود. در طول تاریخ بسیاری از مغرضان با هدفِ خرده گیری و ردّ اعجاز این کتاب آسمانی به دستاویزهای سستی آویخته اند. از جمله اشکال هایی که به قران وارد میکنند تکرار های موجود درآن است. با توجه به اینکه تکرار زیاد موجب اطاله کلام و مخلّ فصاحت میشود، مفسران و محققان اسلامی در صدد توجیح این تکرار بر آمده اند تا از این کتاب عظیم صیانت کنند.

تکرار در قرآن بیشتر از لحاظ ادبی و بلاغت مورد تحقیق قرار گرفته است و این در حالی است که اگر در آیات و کلمات قرآن تحقیق شود به جواب شبهه میرسیم و لازم نیست جواب های بلاغی و ادبی برای آن پیدا کنیم. بین اعاده و تکرار و تصریف فرقی است که بعضی از محققان از این فرق چشم پوشی کرده اند. اعاده تکرار این همانی است یعنی شی عیناً و با نیت شی قبلی تکرار میشود ولی در تکرار شی تکرار شده نیت جدید دارد و عین شی قبلی نیست. و همچنین بین تکرار و تصریف نیز فرقی است در تصریف تکرار  شی و یا مفهوم شی برای اغراضی مثل تاکید و یا ترساندن و ... می اید ولی در تکرار این اغراض اراده نمیشود و با نیت جدید شی جدید اراده میشود. در این مقاله سعی شده است تا فرق معانی اعاده و تکرار و تصریف از آیات قرآن استفاده شود.

آیاتی که ماده کَرَّهً در آنان آمده است:

استدلال به آیه 167 سوره بقره

وَ قالَ الَّذینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُریهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجینَ مِنَ النَّارِ[2]

و آن پیروان گویند: کاش دیگر بار به دنیا باز مى‏گشتیم و از (اطاعت) اینان بیزارى مى‏جستیم چنان که اینها (گرهى از کار ما نگشودند و) از ما بیزارى جستند! این گونه خدا، کردار (زشت جاهلانه) آنها را مایه حسرت و پشیمانى آنان کند و آنها از عذاب آتش جهنّم بیرون شدنى نباشند. (وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً)، آرزو مى‏کنند اى کاش بازگشتى برایمان بود، (فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ)، تا در آن بازگشت، ما از این خدایان دروغى بیزارى مى‏جستیم، (کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا) همانطور که این خدایان را دیدیم که در آخرت از ما بیزارى مى‏جویند.[3]

این بیزاری جستن مستلزم این است که بازگشت به دنیا تمام خاطرات زندگی قبلی در ذهن باشد یعنی این گروه از خداوند میخواهند که زندگی شان را تکرار کند تا با توجه به بیزاری جستن خدایان دروغوغین آنان نیز از خدایان دروغین بیزاری بجویند.

استدلال به آیه 58 سوره زمر

وْ تَقُولَ حینَ تَرَى الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لی‏ کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنینَ[4]

یا آنکه چون عذاب (خدا) را به چشم مشاهده کند گوید: (اى فریاد) کاش بار دیگر (به دنیا) باز مى‏گشتم تا از نیکوکاران مى‏شدم. کلمه" کرة"به معناى برگشت است. و معناى آیه چنین است: و یا، تا آن که نکند کسى و آرزومندى هنگام دیدن عذاب روز قیامت بگوید: اى کاش برگشتى به دنیا بود، در نتیجه من از نیکوکاران مى‏شدم.[5]

در این آیه نیز نیکوکار شدن کافران مستلزم آن است که بازگشتشان با توجه به زندگی قبلی باشد تا با یاد آوردن عذاب جهنم توبه کنند و کار نیک انجام دهند.

استدلال به آیه 12 سوره نازعات

قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ [6]

و گویند: در این صورت که دیگر بار زنده شویم بسى زیانکار خواهیم بود.کلمه" کرة" هم به معناى رجعت و برگشتن است‏[7]

استدلال به آیه 102 شعرا

فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ [8]

اى کاش که بار دیگر (به دنیا) باز مى‏گشتیم تا (به خداى یگانه) ایمان مى‏آوردیم.  در این جمله مشرکین آرزو مى‏کنند که اى کاش به دنیا برگردند و از مؤمنین باشند تا به آن سعادتى که مؤمنین رسیدند ایشان نیز برسند.[9]

استدلال به آیه 4 سوره ملک

ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ‏ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسیرٌ[10]

باز دوباره به چشم بصیرت دقت کن تا دیده خرد زبون و خسته (نقصى نیافته) به سوى تو باز گردد. کلمه" کرتین" تثنیه کرة است که به معناى رجعت و برگشتن است، و اگر به صیغه تثنیه آورده صرفا براى این بوده که تکثیر و تکرار را برساند، و چنین معنا دهد که در خلقت آسمانها و زمین بنگر، آیا هیچ تفاوت و ناسازگارى در بین موجودات آن مى‏بینى؟ و دوباره و سه باره و چند باره برگرد و نظر بیفکن، که اگر چنین کنى نظرت خسته مى‏شود و از کار مى‏افتد، و هیچ تفاوتى نخواهى دید.[11]

استدلال به آیه 6 سوره  اسراء

ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیراً [12]

آن گاه شما را به روى آنها برگردانیم و بر آنها غلبه دهیم و به مال و فرزندان مدد بخشیم و عدّه (جنگجویان) شما را بیشتر (از دشمن) گردانیم. در مجمع البیان گفته است که: کلمه:" کرة" به معناى" برگشتن" و هم به معناى" دولت" است‏.[13]

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     

آیاتی که ماده عود در آن آماده است:

ماده عود 38 بار قرآن کریم آمده است. ما برای رساندن مطلب و درک معنی به ذکر چند مثال بسنده میکنیم

استدلال به آیه 275 سوره  بقره

الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى‏ فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ [14]

آن کسانى که ربا خورند (از قبر در قیامت) برنخیزند جز به مانند آن که به وسوسه شیطان مخبّط و دیوانه شده. و آنان بدین سبب در این عمل زشت افتند که گویند فرقى بین تجارت و ربا نیست؛ حال آنکه خدا تجارت را حلال و ربا را حرام کرده. پس هر کس که اندرز (کتاب) خدا بدو رسد و از این عمل دست کشد خدا از گذشته او در گذرد و عاقبت کارش با خدا باشد، و کسانى که دست نکشند اهل جهنّمند و در آن جاوید معذّب خواهند بود. معناى آیه شریفه این است که هر کس در اثر موعظه‏اى دست از کار زشت خود بردارد گناهان گذشته‏اش چه در باره حقوق خدا بوده یا در مورد حقوق مردم، نسبت به عین آن گناهان مؤاخذه نمى‏شود ولى چنان هم نیست که از آثار وضعى ناگوار آن گناهان به کلى رها شود.[15]

استدلال به آیه 95 سوره  مائده

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَةِ أَوْ کَفَّارَةٌ طَعامُ مَساکینَ أَوْ عَدْلُ ذلِکَ صِیاماً لِیَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ اللَّهُ عَزیزٌ ذُو انْتِقامٍ [16]

اى مؤمنان، در حال احرام صید را نکشید و هر کس آن را عمداً کشت مثل آن صید را از جنس چهارپایان، که به مثلیّت آن دو مؤمن عادل حکم کنند، به عنوان هَدْى به کعبه رساند یا چند مسکین را طعام دهد یا معادل آن روزه بدارد، تا بچشد عقوبت مخالفتش را. و خدا از گذشته درگذشت، ولى هر که دیگر بار (به مخالفت) باز گردد خدا از وى انتقام مى‏کشد، و خدا مقتدر و انتقام کشنده است. ظاهر" عود" تکرار کردن عمل است، لیکن در اینجا مراد تکرار افعال گذشته نیست تا معناى آیه این بشود: کسى که تکرار کند مثل اعمال گذشته را خداوند از او انتقام مى‏ستاند. زیرا اگر به این معنا باشد آیه منطبق مى‏شود با عملى که حکم‏" وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ ..." متعلق است به آن، و در نتیجه مراد از" انتقام" همان حکم به کفاره که حکمى است فعلى خواهد بود. لیکن ظاهر جمله‏" فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ" این است که مى‏خواهد از یک امرى آینده خبر دهد، نه از حکمى فعلى، و این خود شاهد است بر اینکه مراد از عود تکرار عملى است که کفاره به آن متعلق شده است، و در نتیجه مراد از انتقام، عذاب الهى خواهد بود، نه همان کفاره.[17]

استدلال به آیه 39سوره  یس

وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّى عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدیمِ[18]

و نیز (گردش) ماه را (در) منازل معیّن مقدّر کردیم تا مانند شاخه خشکیده خرما (زرد و لاغر به منزل اول) باز گردد (و این بر قدرت حق برهان دیگرى است).ما براى ماه منزلهایى مقدر کردیم تا دوباره برگردد هلال شود، هلالى که شبیه به ساقه شاخه خرماى سال خورده قوسى و زرد رنگ است".

و این آیه شریفه به اختلاف منظره‏هاى ماه براى اهل زمین اشاره مى‏کند، چون در طول سى روز به شکل و قیافه‏هاى مختلفى دیده مى‏شود، و علتش این است که: نور ماه از خودش نیست، بلکه از خورشید است، و به همین جهت (مانند هر کره‏اى دیگر همیشه) تقریبا نصف آن روشن است، و قریب به نصف دیگرش که روبروى خورشید نیست تاریک است، و این دگرگونى هم چنان هست تا دوباره به وضع اولش برگردد اگر ماه را در صورت هلالى‏اش فرض کنیم، روز بروز قسمت بیشترى از سطح آن که در برابر آفتاب است به طرف زمین قرار مى‏گیرد، تا برسد به جایى که تقریبا تمامى یک طرف ماه که مقابل خورشید قرار گرفته، به طرف زمین هم قرار گیرد (ماه شب چهارده) از آن شب به بعد دوباره رو به نقصان نهاده تا برسد به حالت اولش که هلال بود. و به خاطر همین اختلاف که در صورت ماه پیدا مى‏شود، آثارى در دریا و خشکى و در زندگى انسانها پدید مى‏آید، که در علوم مربوط به خودش بیان شده است.پس آیه شریفه از آیت قمر، تنها احوالى را که نسبت به مردم زمین به خود مى‏گیرد بیان کرده، نه احوال خود قمر را و نه احوال آن را نسبت به خورشید.[19]

ماده تصریف در قرآن:

در این آیات ماده صرف به معنای تکرار به کار رفته است. یعنی خداوند متعال با تکرار میخواهد درک مطلب را  برای بندگان سهل کند.

استدلال به آیه 29 سوره احقاف

وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِیَ وَلَّوْا إِلى‏ قَوْمِهِمْ مُنْذِرینَ [20]

" کلمه" صرف" که فعل" صرفنا" ماضى آن است به معناى برگرداندن چیزى از حالى به حالى دیگر، یا از جایى به جایى دیگر است‏[21]

استدلال به آیه 27سوره  احقاف

وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا ما حَوْلَکُمْ مِنَ الْقُرى‏ وَ صَرَّفْنَا الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ[22]

و ما چه بسیار اهل شهر و دیار را که در اطراف شما بودند (به کیفر کفر) همه را هلاک کردیم و آیات (عبرت براى مردم) را به گونه‏هاى مختلف بیان داشتیم تا مگر (از کفر و گناه به درگاه خدا) باز گردند. یعنى ما آیات را مختلف کردیم: یا معجزاتى بود که با آنها انبیاء را تایید نمودیم و یا به صورت وحى بود که بر آنان نازل مى‏کردیم، و یا نعمتهایى که با آنها ایشان را رزق دادیم تا به وسیله آن آیات متذکر شوند، و یا عذابهایى بود که امت‏هاى انبیاء را بدان مبتلا نمودیم تا توبه کنند، و از ظلم خود برگردند و دست از پرستش غیر خداى سبحان برداشته به عبادت خدا بپردازند.[23]

استدلال به آیه 41 سوره اسرا

وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی‏ هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ ما یَزیدُهُمْ إِلاَّ نُفُوراً[24]

و ما در این قرآن انواع سخنان را نیکو بیان کردیم تا خلق متذکر شوند و از آن پند گیرند و لیکن بدان را به جز نفرت حاصلى نمى‏افزاید. در مفردات مى‏گوید کلمه:" صرف" به معناى برگرداندن چیزى است از حالى به حالى، و یا عوض کردن آن با غیر آن است، کلمه" تصریف" نیز به همین معنا است، با این تفاوت که تصریف علاوه بر آنچه که صرف آن را افاده مى‏کند تکثیر را هم مى‏رساند، و بیشتر در جایى به کار مى‏رود که در مورد گرداندن و تغییر دادن چیزى است از حالى به حالى و یا از امرى به امرى، و معناى" تصریف الریاح" به معناى حرکت دادن و گرداندن بادها است از حالى به حالى، و همچنین در جمله‏" وَ صَرَّفْنَا الْآیاتِ" و جمله‏" وَ صَرَّفْنا فِیهِ مِنَ الْوَعِیدِ" و نیز از این باب است تصریف کلام و تصریف درهم‏.[25]

استدلال به آیه 89 سوره اسرا

وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فی‏ هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبى‏ أَکْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ کُفُوراً [26]

و همانا ما در این قرآن براى مردم هر گونه مثال آوردیم (تا مگر هدایت شوند) لیکن اکثر مردم به جز از کفر و عناد از هر چیز امتناع کردند.

" تصریف امثال" به معناى برگرداندن و دوباره آوردن و با بیانهاى مختلف و اسلوبهاى گوناگون ایراد کردن است‏.[27]

استدلال به آیه54 سوره کهف

وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی‏ هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ‏ءٍ جَدَلاً[28]

و ما در این قرآن هر گونه مثال و بیان براى (هدایت) خلق آوردیم و لیکن آدمى بیشتر از هر چیز (با سخن حق) به جدال و خصومت برخیزد.

استدلال به آیه 113سوره طه

وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا وَ صَرَّفْنا فیهِ مِنَ الْوَعیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً[29]

و ما این گونه این (قرآن عظیم) را قرآنى با فصاحت کامل عربى بر تو فرستادیم و در آن وعده‏ها و اهوال قیامت را به انواع گوناگون تذکر دادیم، باشد که مردم پرهیزکار شوند یا پندى از نو بر ایشان آورد. کلمه" صرفنا" از تصریف به معناى گردانیدن از حالى به حال دیگر است و معناى آیه چنین مى‏شود که: ما اینطور و به این نحو از بیان معجزه‏آسا، کتاب را نازل کردیم در حالى که قرآنى است خواندنى و عربى و در آن بعضى از وعیدهاى گوناگون را که به کفار دادیم ذکر نمودیم‏.[30]

نتیجه گیری

در علوم قرانی تکرار بیشتر اطناب  شناخته میشود و به همین دلیل برای توجیه ان به استدلال های ادبی و بلاغی می پردازند.

تکرار با اعاده و تصریف فرق هایی دارد. در اعاده اطناب و بطاله گویی وجود دارد و همچنین برای تصریف باید انگیزه هایی وجود داشته باشد ولی تکرار نیاز به نیت جدید دارد و در واقع با تکرار فعل و سخن جدید حادث می شود.

با توجه به  معانی آیاتی که ذکر شد تفاوت معنایی تکرار تصریف اعاده مشخص میشود.

تکرارِ به جا در اوج بلاغت است و نیازی نیست به دنبال انگیزه برای آن باشیم تا به فصاحت کلامی که تکرار در آن رخ داده است آسیبی نرسد.

 

 

 

 

 

 

منابع و مآخذ

 

*. قرآن کریم

v    ترجمه تفسیر المیزان. علامه طباطبایی . موسوی همدانی

v    نرم افزار جامع تفاسیر نور

---

[1] . طلبه سطح3– دانش پژوه دوره تخصصی تفسیر مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) . [e-mail]

[2].  بقره 167

[3] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏1    615   

[4] .زمر 58

[5] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏17    429    

[6] .نازعات 12

[7] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏20    301    

 

[8] .شعرا 102

[9] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏15    408    

[10] .ملک 4

[11] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏19    588    

[12] .اسراء 6

[13]. ترجمه تفسیر المیزان    ج‏13    52    

[14] .بقره  275

[15] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏2    641    

[16]  .مائده  95

[17] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏6    207    

[18] .یس 39

[19] . ترجمه تفسیر المیزان    ج‏17    133    

 

[20]  .احقاف 29

[21] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏18    328    

[22]  .احقاف 27

[23] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏18    325    

[24] .اسرا 41

[25] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏13    144    

[26] .اسرا 89

[27] .ترجمه تفسیر المیزان    ج‏13    280  

[28] .کهف 54

[29] .طه 113

[30] . ترجمه تفسیر المیزان    ج‏14    299